Od czasu Holokaustu przeprowadzono wiele badań w celu zrozumienia, co się wydarzyło w tych tragicznych latach i dlaczego. Wiele spośród tych badań było próbą przypisania komuś winy za jedną z największych zbrodni XX wieku. W Polsce szczególnie zauważalny jest wzrost zainteresowania różnymi aspektami polsko-żydowskiej przeszłości, co można wyjaśnić intelektualną potrzebą eksploracji „białych plam” w historii.
Rosa Lehmann w swojej książce zbadała stosunki polsko-żydowskie w małym galicyjskim miasteczku – Jaśliskach – od początku XIX wieku do końca II wojny światowej. Szczegółowa analiza materiałów archiwalnych, a także wywiady z polskimi mieszkańcami tego miasta oraz ocalałymi Żydami mieszkającymi w różnych częściach świata, ujawniają wzorzec współzależności polsko-żydowskiej, który doprowadził do powstania znacznie bardziej złożonego obrazu, niż się powszechnie zakłada. Lata pogromów, antysemickie kampanie i masowa emigracja Żydów z Polski – wszystkie te kwestie stały się głównymi tematami publicznej refleksji w Polsce po wielu latach milczenia i doprowadziły do powszechnego poglądu, że stosunki polsko-żydowskie są nieodwracalnie zatrute przez antysemityzm. Jeśli tak jest, to jak to możliwe, pyta autorka, że Żydzi nadal odgrywają ważną rolę w obrazach kulturowych i świadomości narodu polskiego?
Zrekonstruowana przez autorkę lokalna historia życia Żydów oraz interakcji Żydów i Polaków w mniejszych miastach tworzy obraz niezwykle szczegółowy, wkraczający w pole zainteresowań nie tylko antropologów i historyków, ale nawet folklorystów. Praca Rosy Lehmann otwiera nowe możliwości i czyni to badanie wyjątkowo cennym i znaczącym.
Rosa Lehmann uzyskała tytuł magistra antropologii społecznej i doktora nauk społecznych na Uniwersytecie Amsterdamskim. Specjalizuje się w badaniach nad mniejszościami żydowską i ukraińską w Polsce. Była pracownikiem naukowym w Amsterdam School for Social Science Research (Uniwersytet Amsterdamski) oraz w Menasseh Ben Israel Institute for Jewish Social and Cultural Studies w Amsterdamie. Związana była również z Instytutem Studiów nad Wojną, Holokaustem i Ludobójstwem oraz Holenderskim Instytutem Dokumentacji Wojny.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego
Przedmowa.................................................................................................................... 11
Podziękowania.............................................................................................................. 15
Wprowadzenie............................................................................................................... 21
Rozdział I. Legenda o Żydach.................................................................................... 29
Wprowadzenie ..........................................................................................................................29
Opowieść o polskich Żydach................................................................................................30
O „tradycyjnym polskim antysemityzmie”..................................................................34
Antysemityzm w Polsce: problem strukturalny czy kulturowy?..............................36
Struktura czy kultura?........................................................................................................36
Społeczno-ekonomiczna rola Żydów w Polsce..........................................................41
Żydzi w Polsce: Implikacje kulturowe...........................................................................44
Podejście etnograficzne oparte na studiach przypadków ..........................................48
Przypadek Jaślisk..................................................................................................................48
Etnograficzna teraźniejszość.............................................................................................50
W poszukiwaniu ocalałych................................................................................................52
Rozdział II. Okoliczności............................................................................................ 53
Wprowadzenie..........................................................................................................................53
Stosunki feudalne: szlachta, Żydzi i chłopi pańszczyźniani.......................................54
Początki osadnictwa żydowskiego w Polsce...............................................................54
Żyd-arendarz..........................................................................................................................57
Jaśliska: Obraz polskiego miasteczka biskupiego .........................................................61
Założenie miasteczka..........................................................................................................61
Środowisko wieloetniczne.................................................................................................64
Wykluczanie Żydów z Jaślisk...........................................................................................66
Czasy nowożytne, czyli upadek miasteczka....................................................................69
Osadnictwo austriackie w południowo-wschodniej Polsce....................................69
Austriacka polityka oświeceniowa wobec Żydów.....................................................77
Rozdział III. Obszary interakcji. Integracja przestrzeni.................................... 81
Wprowadzenie..........................................................................................................................81
Modele osadnictwa..................................................................................................................82
Źródła na temat osadnictwa żydowskiego...................................................................82
Żydowskie miasto.................................................................................................................86
Żydzi, miasto i handel.........................................................................................................88
Żydowscy kupcy i polscy chłopi......................................................................................90
Nabywanie gruntów: plotki o żydowskich podpaleniach ..........................................94
Pogłoska o żydowskich podpaleniach...........................................................................94
Tradycje ustne oraz pogłoski historyczne ...................................................................97
Źródła historyczne.............................................................................................................102
Rozdział IV. Obszary interakcji. Stosunki ekonomiczne.................................107
Wprowadzenie........................................................................................................................107
Nowe czasy, stare układy.....................................................................................................108
Żydowska przedsiębiorczość..........................................................................................108
Żydowski dobrobyt ..........................................................................................................112
Zależność ekonomiczna........................................................................................................116
Żyd oszust – zły wierzyciel.............................................................................................117
Żyd zbawca – dobry wierzyciel.....................................................................................124
Żyd protektor – bogaty pracodawca............................................................................129
Konkurencja gospodarcza....................................................................................................137
Bank pobożny – chrześcijańskie kasy pożyczkowe................................................138
Kółka rolnicze – chrześcijańska spółdzielczość.......................................................139
Wroga zależność......................................................................................................................146
Rozdział V. Obszary interakcji. Granica społeczna i obraz Żyda..................151
Wprowadzenie........................................................................................................................152
Obcy w domu: Mistyczny świat Żydów polskich na wygnaniu.............................152
Rozkwit chasydyzmu w Galicji......................................................................................152
Społeczność chasydzka w Jaśliskach............................................................................155
Postrzeganie obcego: Mentalność Żydów i gojów..................................................157
Spotkanie dwóch światów. Kontakt między kulturami i jego ograniczenia.......160
Dowody na kontakty społeczne.....................................................................................160
Hierarchia w kontaktach społecznych.........................................................................165
Polskie wyobrażenia Żyda...............................................................................................172
Opowieści polityczne. Żyd przeciwnik.......................................................................173
Opowieści mityczne. Żyd-postrach..............................................................................175
Opowieści pozytywne. Ciekawscy Polacy..................................................................178
Stosunki polsko-żydowskie a obraz Żyda......................................................................181
Rozdział VI. Granica etniczna. Przypadek Żydówki, która przeszła
na chrześcijaństwo.....................................................................................................185
Wprowadzenie.......................................................................................................................185
Opowieść Felicji......................................................................................................................186
Wczesne dzieciństwo.........................................................................................................186
Chrzest..................................................................................................................................189
Po chrzcie..............................................................................................................................190
Ucieczka przed egzekucją................................................................................................193
Rodzina żydowska..............................................................................................................198
Przekroczenie granicy etnicznej....................................................................................201
Wyrzutek społeczny...........................................................................................................201
Wychrzczenie.......................................................................................................................204
Konflikt etniczny................................................................................................................208
Tożsamość polska i żydowska w powojennych Jaśliskach...................................212
Rozdział VII. Zagłada społeczności........................................................................219
Wprowadzenie........................................................................................................................220
Niemiecka okupacja południowo-wschodniej Polski.................................................221
Generalne Gubernatorstwo.............................................................................................221
Jaśliska pod okupacją niemiecką...................................................................................224
Zagłada społeczności żydowskiej......................................................................................229
Preludium..............................................................................................................................229
Czystka.................................................................................................................................232
Ucieczka i ratunek ............................................................................................................237
Kto ponosi winę za śmierć Żydów?.............................................................................242
Kres polskiej społeczności...................................................................................................248
Skutki niemieckiej okupacji ..........................................................................................248
Wojna domowa: anarchia i polityka.............................................................................252
Polski Teksas........................................................................................................................257
Polska Ludowa, czyli czasy komunizmu....................................................................259
Rozdział VIII. Doświadczenie i symbolika. Doświadczenie i symbolika....263
Wprowadzenie........................................................................................................................263
Rzeczywiste doświadczenia: Żydowscy patroni i polscy klienci............................265
Inne spojrzenie na kwestię żydowskich patronów i polskich klientów: ........265
Relacje patron-klient w Jaśliskach................................................................................269
Polsko-żydowskie współistnienie..................................................................................274
Symboliczne przedstawienie Żydów: Stosunki polsko-żydowskie,
a wyobrażenia o mniejszości żydowskiej ......................................................................277
Związek pomiędzy „wyimaginowanymi” i „rzeczywistymi”
doświadczeniami ...............................................................................................................277
Przejście z doświadczenia fizycznego do symbolicznego.....................................279
Wpływ Zagłady na osoby z zewnątrz, ofiary oraz osoby postronne....................283
Rozdział IX. Konkluzja. Legenda o Żydach w nowej odsłonie.......................291
Aneks. Księgi wieczyste............................................................................................297
Słowniczek...................................................................................................................303
Bibliografia...................................................................................................................305
Źródła archiwalne i dokumenty........................................................................................305
Archiwum Państwowe w Rzeszowie............................................................................305
Archiwum Państwowe w Sanoku.................................................................................305
Archiwum Parafii Jaśliska................................................................................................305
Archiwum Szkoły Powszechnej w Jaśliskach............................................................305
Główny Urząd Statystyczny w Warszawie.................................................................305
Yad Vashem w Jerozolimie..............................................................................................306
Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku..........................................................306
Muzeum Historyczne w Sanoku...................................................................................306
Sąd Rejonowy w Krośnie.................................................................................................306
Urząd Miejski w Dukli.....................................................................................................306
Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Krakowie..................................................306
Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie..........................................................306
Literatura...................................................................................................................................306
Indeks............................................................................................................................315
Polski
Bestseller