Pod koniec XX wieku, kiedy padały reżimy komunistyczne, a dyktatury słabły i zanikały, wydawało się, że na całym świecie demokracja święci triumfy. Lecz obecnie, na początku XXI wieku, widzimy, że w różnych rejonach planety wyłaniają się wcześniej niespotykane formy polityczne, w których praktyce wyborów powszechnych towarzyszą tendencje autorytarne i przeciwne pluralizmowi: współistnieją najbardziej fundamentalna zasada demokracji i to, co niesie groźbę zniszczenia demokracji. To wielki problem naszej epoki. Demokracje nieliberalne, populistyczne rządy, zmartwychwstały cezaryzm – nauki polityczne wciąż po omacku szukają nazwy dla trafnego określenia tego rozproszonego po całym świecie zjawiska. Mgliście przeczuwamy, że zachodzi potrzeba dookreślenia samego demokratycznego ideału, że trzeba nadać taką formę demokracji, żeby nie mogła obrócić się przeciwko sobie samej.
Niniejsza książka jest moim udziałem w tym przedsięwzięciu. Proponuje lepsze zrozumienie zjawisk, które wzbudzają intelektualne zmieszanie, bo jawią się jako zbiór sprzeczności nie do pogodzenia. Przede wszystkim chodzi o poszerzenie naszego pojmowania demokracji. Pierwotnie była ona rozumiana jako zaprowadzenie ustroju przedstawicielskiego, w którym parlament odzwierciedla interesy i aspiracje społeczeństwa, a środkami prowadzącymi do tego celu były wybory powszechne i pluralistyczna oferta polityczna. W tej perspektywie postęp demokracji polegał na zapewnianiu większej, lepszej reprezentatywności przedstawicieli społeczeństwa. Zgodnie z tym sposobem myślenia, w klasycznej teorii politycznej fundamentem żywotności demokracji była relacja przedstawiciele−reprezentowani. Relacja ta nadal jest ważna, ale teza o jej kluczowym znaczeniu była formułowana w sytuacji, gdy dominującą rolę w systemie odgrywały prawo i stanowiąca je władza legislacyjna. A to się zmieniło. W związku z trybem podejmowania decyzji, we współczesnym świecie wzrosło znaczenie władzy wykonawczej i rządzący stali się ważniejsi niż przedstawiciele ludu. Tak więc demokracja nie może już ograniczać się do legitymizacji poprzez wybory; taka legitymizacja nie daje nieobwarowanego żadnymi warunkami zezwolenia na rządzenie. Centralne znaczenie ma obecnie sposób sprawowania władzy. Nasze systemy polityczne są określane jako demokratyczne, bo są uświęcane poprzez wybory, ale obywatele czują, że są rządzeni demokratycznie tylko wtedy, kiedy rządzący w swoim działaniu spełniają jasno określone wymogi przejrzystości, odpowiedzialności, rozliczania się, odzwierciedlania zróżnicowania społecznego czy wsłuchiwania się w głos obywateli.
Z Przedmowy do polskiego wydania
Pierre Rosanvallon - francuski historyk, profesor m. in. w Collège de France. Bada i publikuje na temat historii demokracji i szeroko rozumianej historii politycznej. Autor wielu inicjatyw obywatelskich i społecznych, zaangażowany w życie polityczne i intelektualne Francji.
Przedmowa do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Od jednej formy demokracji do innej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Dryfowanie demokracji ku formie prezydenckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Podstawowa przesłanka – supremacja władzy wykonawczej . . . . . . . . . . 17
Model parlamentarno-przedstawicielski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Stosunek rządzący–rządzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Schyłek i redefinicja partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
W stronę nowych organizacji demokratycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Inny uniwersalizm demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Cztery rodzaje demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
I. WŁADZA WYKONAWCZA:
HISTORIA USIANA PROBLEMAMI
1. Sakralizacja prawa i degradacja władzy wykonawczej . . . . . . . . . . . . . . 33
Idea rządów prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Utopia polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Rewolucyjna degradacja wymiaru sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Degradacja władzy wykonawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2. Kult bezosobowości władzy i jego metamorfozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Idea bezgłowej władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Władza kolegialna, niepochodząca z wyborów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Bonaparte: ponowna personalizacja władzy i nowe rządy woli jednostki . . 47
Nowy wiek bezosobowości władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Francuski wyjątek czy demokratyczna nowoczesność? . . . . . . . . . . . . . . . 52
3. Wiek rehabilitacji władzy wykonawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Nastanie tłumów i umocnienie władzy wykonawczej . . . . . . . . . . . . . . . 56
Szok pierwszej wojny światowej i kult przywódców . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Rozszerzenie pola działalności publicznej i schyłek prawa . . . . . . . . . . . . 67
4. Dwie pokusy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Ideał technokratyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Stan wyjątkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Ciągłości i zerwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
II. DRYFOWANIE KU PREZYDENCKIEJ FORMIE
DEMOKRACJI
1. Pionierskie eksperymenty – rok 1848 we Francji
i Republika Weimarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Rok 1848 we Francji, czyli triumf bezmyślności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Konstytucja weimarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Max Weber i demokracja plebiscytowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Laboratorium katastrofy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
2. Od wyjątkowości de Gaulle’a do prezydenckiej normy . . . . . . . . . . . . . 103
Powojenne rozterki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Amerykański wyjątek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Gaullistowski przełom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Upowszechnianie się wyborów prezydenckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Personalizacja władzy a system prezydencki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
3. Forma nieunikniona i problematyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Demokratyczne mechanizmy dryfowania ku prezydenckiej formie
demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Ograniczenia legitymizacji przez elekcję . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Prezydencki dryf demokracji i skłonności nieliberalne . . . . . . . . . . . . . . 122
O „niemożliwym odwrocie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
4. Kontrolowanie nieliberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Prawna regulacja wyborów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Przywrócenie znaczenia parlamentów w demokracji? . . . . . . . . . . . . . . . 129
Nowe formy bezosobowości władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
III. DEMOKRACJA UWŁASZCZENIA
1. Relacja rządzący–rządzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Racja panów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Wiek uwodzenia i manipulacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Refleksja o relacji rządzeni–rządzący . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Dwa rodzaje samorządności, samostanowienie praw . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Nieusuwalna zewnętrzność władzy wobec społeczeństwa . . . . . . . . . . . . 150
Dominacja i asymetria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Demokracja jako cecha sprawowania władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
2. Czytelność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Kontrola parlamentu nad rządem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Przedstawiciele pod baczną obserwacją ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Bentham i oczy demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Wielka widoczność i znikoma czytelność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Demony nieprzejrzystości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Prawo do wiedzy i zrozumiałości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Społeczna awersja do transparentności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
3. Odpowiedzialność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Angielski wynalazek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Upowszechnienie i awarie zasady odpowiedzialności politycznej . . . . . . . 190
Nowa definicja odpowiedzialności politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Odpowiedzialność jako rozliczenie przeszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Odpowiedzialność za przyszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
4. Reaktywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Słuchać i rządzić – lekcja regresywnej historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Polaryzacja i zubożenie form obywatelskiej ekspresji . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Atrofia demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Demokracja interaktywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
IV. DEMOKRACJA ZAUFANIA
1. Ludzie dobrych rządów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Cnotliwy książę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Nieskazitelny wybraniec ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Uosobienie ludu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Polityk z powołania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Mąż zaufania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
2. Mowa prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Kilka faktów historycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Utopie i zdrady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Mechanizmy mowy prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Bitwy o mowę prawdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
3. Prawość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Trzy transparentności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Próba wyklarowania pojęcia transparentności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Instytucje na rzecz prawości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Systemy karania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Druga rewolucja demokratyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Instytucje i podmioty demokracji sprawowania władzy . . . . . . . . . . . . . 272
Demokracja funkcjonalna i demokracja konkurencyjna . . . . . . . . . . . . . 275
Ponowne wypracowanie pozytywnego stosunku do przyszłości . . . . . . . . 276
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Indeks wybranych instytucji i organizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Polski
Bestseller
Bestseller
Bestseller
Bestseller
Bestseller
