Dwieście lat historii Bliskiego Wschodu to okres obfitujący w wydarzenia – często burzliwe.
Przez region przetoczyły się dwie wojny światowe. Po I wojnie światowej został on rozczłonkowany przez wielkie mocarstwa na nowe jednostki polityczne. Po II wojnie mocarstwa wciągnęły Bliski Wschód do zimnej wojny. Nie ominęły go także kolejne fale globalizacji. Jednocześnie większością państw regionu wstrząsnęły wydarzenia związane z wewnętrzną dynamiką rozwoju. Zamachy, przewroty, rewolucje i modernizacja to codzienność Bliskiego Wschodu w XX wieku. Który z tych procesów pozostawił najtrwalszy ślad w historii politycznej regionu? Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie jest jednym z celów tej książki.
Jerzy Zdanowski, profesor nauk humanistycznych (2003), historyk i arabista, w latach 1978–2016 pracownik naukowy w Zakładzie Krajów Pozaeuropejskich oraz Instytucie Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Od 2003 r. wykładowca w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, autor licznych publikacji o Bliskim Wschodzie.
OPINIE KSIĄŻKI - lubimyczytać.pl
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział I. Schyłek epoki osmańskiej i rządy europejskich konsulów
(1798–1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1. Wyprawa Napoleona do Egiptu i początek kwestii wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . 15
2. Kraje Maghrebu w orbicie wpływów Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Podbój Algierii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Protektorat nad Tunezją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Protektorat nad Marokiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3. Wojna turecko-włoska o Libię w 1911 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
4. Reformy w Imperium Osmańskim i rewolucja młodoturecka 1908 roku . . . . . . 31
5. Egipt pod rządami konsulów brytyjskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
6. Nowe tendencje na Półwyspie Arabskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
7. Iran u progu nowej ery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Rozdział II. Era mandatów i nacjonalizmu (1914–1948) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
1. Bliskowschodnie fronty I wojny światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2. Eksterminacja Ormian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3. Plany rozbioru Imperium Osmańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4. Deklaracja Balfoura i konflikt o Palestynę (1917–1949) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
5. Nowy arabski Bliski Wschód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Konferencja paryska i podział Imperium Osmańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Syria – od protektoratu Francji do niepodległości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Liban – francuska kuratela i niepodległość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Irak – monarchia i wpływy brytyjskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Egipt – niepodległość i zależność od Wielkiej Brytanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Transjordania – pod brytyjską ochroną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Półwysep Arabski – dominacja brytyjska u progu ery naftowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
6. Republika Turecka na drodze kemalizmu (1919–1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7. Iran pod rządami Rezy Szaha (1917–1946) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
8. Maghreb – ku niepodległości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Maroko – niespełnione nadzieje narodowców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Tunezja – od Młodych Tunezyjczyków do partii Dustur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Algieria – protest przeciwko dyskryminacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Libia pod rządami faszystowskich Włoch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Rozdział III. Lata zimnej wojny i dyktatorów (1947–1989) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
1. Maghreb – niepodległość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Algieria – dominacja Frontu Wyzwolenia Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Tunezja pod rządami Burgiby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Maroko – rządy twardej ręki Hasana II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Libia we władzy króla Idrisa i Al-Kaddafiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
2. Turcja – interesy narodowe i sojusz z Zachodem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
3. Izrael – specjalne stosunki z USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
4. Wojny arabsko-izraelskie (1967–1973) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
5. Maszrek między Zachodem a Wschodem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Egipt – od rewolucji do infitahu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Syria – sojusz z Moskwą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Irak – nowa elita i nowy patron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Liban – niepewna stabilizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Jordania – batalia o Zachodni Brzeg Jordanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Bez własnego państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Palestyńczycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Kurdowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
6. Półwysep Arabski: ku samodzielności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Arabia Saudyjska – królestwo rodu Saudów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Kuwejt i modelowa droga do niepodległości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Bahrajn – państwo sunnitów i szyitów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Katar – państwo rodu As-Sani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
Zjednoczone Emiraty Arabskie – nowa federacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Oman – zwycięstwo sułtana Maskatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Jemen, Aden i koniec brytyjskiego kolonializmu na Bliskim Wschodzie . . . . . . . . . 279
7. Iran – od białej rewolucji do rewolucji islamskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Rozdział IV. W dobie neoliberalizmu i świata jednobiegunowego (1990–2019) . . . 299
1. Pax Americana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Wojna o Kuwejt (1990–1991) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Konflikt izraelsko-palestyński (1991–2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Obalenie Saddama Husajna i nowy Irak (2001–2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
2. Neoliberalizm a Arabska Wiosna (2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
Bogaty biedny Bliski Wschód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
Ku neoliberalizmowi gospodarczemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Wskaźniki rozwojowe a odczucia społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Reformy gospodarcze a autorytaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
3. Między autorytaryzmem a demokracją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Iran po rządami duchowieństwa i basidżów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Turcja – ku rządom AKP i republice prezydenckiej (1989–2019) . . . . . . . . . . . . . . . 348
Egipt – od demokracji islamskiej do dyktatury wojskowej (2011–2019) . . . . . . . . . 358
Państwa Lewantu: Liban i Jordania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
6 Spis treści
Spis treści 7
Arabia Saudyjska – nowe pokolenie władców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
Państwa Arabii Wschodniej – Bahrajn, Katar, Kuwejt, ZEA, Oman . . . . . . . . . . . . . 390
Algieria – rządy starej gwardii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Maroko – nowy król i stary porządek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Tunezja – „krucha” demokracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
Izrael – w stronę prawicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
4. Od wojen domowych do wojen zastępczych (2011–2019) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
Syria – destrukcja państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
Libia – rozpad państwowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Jemen – dezintegracja społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
5. Państwo Islamskie w Iraku i Lewancie a ład światowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Islamizm i jego korzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Islamizm w polityce Bliskiego Wschodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
Państwo Islamskie w Iraku i Syrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
6. Woda i ziemia – nowe paradygmaty rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
Indeks osób oraz ważniejszych partii i organizacji społeczno-politycznych . . . . . . . 583
Polski
